ατομικισμός ή ατομοκρατία

Φιλοσοφική θεωρία που θεμελιώνει την κοινωνική ύπαρξη στην ατομική συνείδηση και βούληση και αποδίδει αποκλειστική αξία στα ιδιαίτερα δικαιώματα του ατόμου. Οι ρίζες της θεωρίας αυτής εντοπίζονται στα δόγματα των σοφιστών, των κυνικών, των επικούρειων και των στωικών, που διατυπώθηκαν όταν οι ιστορικές συνθήκες είχαν επιτρέψει τη χαλάρωση των δεσμών του ατόμου με την κοινωνία, το κράτος και τη θρησκεία. Το κοινό γνώρισμα που διέπει τις φιλοσοφικές αυτές δοξασίες είναι ο έντονα υποκειμενικός χαρακτήρας της ηθικής αντίληψης για τον κόσμο που προβάλλουν και ο σεβασμός εκείνων των ιδιομορφιών και ιδιοτήτων, που είναι σύμφωνες με την ατομικότητα του ανθρώπου. Ως αντιπροσωπευτικό δείγμα της στοιχειώδους αυτής φιλοσοφικής θέσης μπορούμε να αναφέρουμε τη θεμελιώδη πεποίθηση των στωικών πως ο άνθρωπος είναι δυνατόν να ζήσει μια καλή ζωή, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές συνθήκες στις οποίες ενδέχεται να βρεθεί. Κατά τους νεότερους χρόνους, και πιο συγκεκριμένα με την εμφάνιση του προτεσταντισμού, οι ατομιστικές αντιλήψεις άρχισαν να αποκτούν και πάλι ιδιαίτερη αξία, αφού κατά τον Μεσαίωνα οι περισσότεροι Ευρωπαίοι και η πλειοψηφία των φιλοσόφων τους πειθαρχούσαν σε μια ισχυρή σύνθεση δόγματος, νόμου και συνήθειας που υπέτασσε την πρακτική ηθική των ατόμων και τις κοσμοθεωρητικές τους απόψεις στον έλεγχο ενός κοινωνικού θεσμού: της Καθολικής Εκκλησίας. Ο προτεσταντισμός, υποστηρίζοντας ότι η εύρεση του αληθινού και του καλού δεν εξαρτάται από την άσφαλτη τάχα κρίση των γενικών συνόδων αλλά από την κρίση των συγκεκριμένων ατόμων, έθεσε τη φιλοσοφική και την ιστορική βάση για την ανάπτυξη του νεότερου α. Θεμελιωτής της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής παράδοσης του α. είναι ο Καρτέσιος (Ντεκάρτ) ο οποίος με τη διατύπωση του περίφημου δόγματος Σκέπτομαι, άρα υπάρχω (Cogito ergo sum) έκανε σαφές το γεγονός ότι η βάση της γνώσης διαφοροποιείται από άνθρωπο σε άνθρωπο και η αφετηρία για τον καθένα ήταν η ατομική του ύπαρξη και όχι η ύπαρξη άλλων ατόμων ή της κοινότητας. Τα φιλοσοφικά συστήματα που ακολούθησαν διέσωσαν, άλλα σε μεγαλύτερο και άλλα σε μικρότερο βαθμό, την ατομιστική αυτή αντίληψη. Η αντίληψη αυτή εμφανίζεται στις χωρίς παράθυρα μονάδες του Λάιμπνιτς, στην υποκειμενιστική υπόθεση του Λοκ ότι η γνώση συνίσταται στη συμφωνία ή την ασυμφωνία των ιδεών, στον έντονο υποκειμενισμό του Μπέρκλεϊ και στον ακραίο σκεπτικισμό του Χιουμ. Κάτω από διαφορετική μορφή, ο α. και η υποκειμενιστική τάση παρατηρούνται στον υπερβατικό ιδεαλισμό του Καντ και των διαδόχων του, οι οποίοι μάλιστα έφτασαν να αναγνωρίσουν το εγώ ως απόλυτη δημιουργική αρχή του κόσμου. Η φιλοσοφική αυτή εξέλιξη θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ήταν στενά συνυφασμένη με την εμφάνιση και τη διάδοση ενός νέου κινήματος, του φιλελευθερισμού, που άρχισε με το Ρουσό και ισχυροποιήθηκε με τον ρομαντισμό, βρήκε δε την τυπική του έκφραση στην ηρωολατρική θεωρία του Καρλάιλ και στον αναρχικό α. του Νίτσε. Γενικά ο α. οδηγεί από θρησκευτική άποψη σε έναν ηθικό μηδενισμό, από φιλοσοφική σε έναν καταλυτικό για τη βεβαιότητα της γνώσης σκεπτικισμό, από ηθική σε έναν ευδαιμονιστικό-ωφελιμιστικό τρόπο ζωής και από κοινωνιολογική σε έναν υπονομευτικό της κοινωνικής συνοχής αναρχισμό, που προτάσσει τα ατομικά συμφέροντα σε βάρος των συλλογικών.